Ιστορία του Σαξόφωνου

Λίγα λόγια για το σαξόφωνο...
Το 1846 ο Αδόλφος Σαξ ( 1814 – 1894 ), γόνος γνωστής βελγικής οικογένειας με μεγάλη παράδοση στην κατασκευή μουσικών οργάνων, εφηύρε το σαξόφωνο, ίσως το πιο εκφραστικό και μελωδικό πνευστό όργανο.Αν και φτιαγμένο σχεδόν ολοκληρωτικά από μέταλλο, το σαξόφωνο συγκαταλέγεται στα ξύλινα πνευστά εξαιτίας του τρόπου παραγωγής του ήχου του από τον εκτελεστή (με μονό ξύλινο γλωσσίδι προσαρμοσμένο σε επιστόμιο από βακελίτη).

Τις πρώτες δεκαετίες μετά την κατασκευή του χρησιμοποιόταν με δυσπιστία ,περιορισμένα και σχεδόν αποκλειστικά σε στρατιωτικές μπάντες και φανφάρες της Κεντρικής Ευρώπης. Έπαιζε μικρούς ρόλους και ,έχοντας την ατυχία να εφευρεθεί μετά το θάνατο των μεγάλων κλασσικών συνθετών, χρειάστηκε να περιμένει αρκετά ώσπου να εκτιμηθούν οι αρετές του και να αξιοποιηθούν οι απεριόριστες δυνατότητες του. Παρ’ όλα αυτά μεγάλοι συνθέτες, όπως ο Ravel,o Bizet,o Strauss,o Prokofiev, και πολλοί άλλοι , το ενέταξαν σε μεγάλα συμφωνικά τους έργα ενώ ο Debussy , o Glazounov,o Villa Lobos,o Dubois το χρησιμοποίησαν ως σολιστικό όργανο σε κοντσέρτα και ραψωδίες και άλλα έργα τους , ειδικά γραμμένα για αυτό.

Σήμερα ,είναι το όργανο για το οποίο έντεχνοι συνθέτες γράφουν τα περισσότερα έργα από κάθε άλλο πνευστό. Το κλασσικό ρεπερτόριό του αυξάνεται συνεχώς . Είναι η εποχή της καταξίωσης του στην παγκόσμια μουσική συνείδηση και της εκδήλωσης του έμπρακτου θαυμασμού από όλους προς την ποιότητα του ήχου του και τις αρετές του. Ξεχωριστή αναφορά επιβάλλεται να γίνει για το ρόλο του στην μουσική της JAZZ όπου είναι το κυριότερο όργανο για τον μελωδικό αυτοσχεδιασμό…

Άποψη του εργαστηρίου κατασκευής οργάνων του Σαξ. Παρίσι, 1848

Ο Adolphe Sax και η Ιστορία του Σαξοφώνου
Τα περισσότερα από τα μουσικά όργανα που ανήκουν στην οικογένεια των ξύλινων πνευστών αναπτύχθηκαν σταδιακά με το πέρασμα των αιώνων , ως εξέλιξη παραδοσιακών , λαϊκών οργάνων. Είτε αλλάζοντας το κούρδισμα τους , είτε μετατρέποντας και τελειοποιώντας κάποια τεχνικά χαρακτηριστικά τους , εξελίχθηκαν στα όργανα που γνωρίζουμε σήμερα . Κανείς δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί πως το Φλάουτο , το Όμποε ή το Φαγκότο είναι δική του εφεύρεση. Παρόλα αυτά , την ύπαρξη του Σαξοφώνου την οφείλουμε σε έναν και μοναδικό άνθρωπο , τον Adolphe Sax.

Γεννήθηκε στη βελγική πόλη Ντινάντ στις 6 Νοεμβρίου του 1814 και σύντομα η οικογένεια του εγκαταστάθηκε στις Βρυξέλλες. Παρόλο που βαφτίστηκε Antoine Joseph Sax , από μικρή ηλικία τον αποκαλούσαν Αdolphe. Ο πατέρας του , Charles Joseph Sax (1793 – 1865), ήταν κατασκευαστής μουσικών οργάνων και σ’ αυτόν όφειλε ο Adolphe τις εξαιρετικές ικανότητες που απέκτησε δουλεύοντας κοντά του. Σπούδασε Φλάουτο και Κλαρινέτο στο Ωδείο των Βρυξελλών κι έτσι η εμπειρία του στην κατασκευή οργάνων εμπλουτίστηκε από τις μουσικές του γνώσεις. Αν και ο Sax εξελίχθηκε σε πολύ καλό μουσικό , αφοσιώθηκε από τα δεκαέξι του χρόνια στην κατασκευή νέων μουσικών οργάνων και στην προσπάθεια προώθησης τους.

Πορτρέτο του Adolphe Sax από τον Ch. Baugniet, 1844. Μουσείο μουσικών οργάνων Βρυξελλών

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 1830 – 1840 εργάστηκε κάνοντας βελτιώσεις αρχικά στο Κλαρινέτο, αλλά σύντομα έστρεψε το ενδιαφέρον του σε αυτό που έως τότε φαινόταν άλυτο πρόβλημα για τους κατασκευαστές οργάνων, στην κατασκευή ενός Μπάσου Κλαρινέτου χαμηλότερου κατά μία οκτάβα από το συνηθισμένο Κλαρινέτο (σε Σι ύφεση). Το πρώτο μοντέλο που κατασκεύασε το 1838 υπερτερούσε όλων των υπολοίπων και ο Sax έγινε περιζήτητος δεξιοτέχνης του νέου του οργάνου. Η σύλληψη και κατασκευή του πετυχημένου αυτού Μπάσου Κλαρινέτου, θεωρήθηκε η μεγαλύτερη προσφορά του Sax στη Συμφωνική Ορχήστρα.

Σταθμό στη ζωή του αποτέλεσε η απόφαση του να εγκαταλείψει τις Βρυξέλλες και να εγκατασταθεί στο Παρίσι , το 1842 . Κύρια αφορμή γι’ αυτή του την απόφαση στάθηκε η αγανάκτησή του, όταν η κριτική επιτροπή της Έκθεσης Βρυξελλών , αν και εκφράστηκε με ιδιαίτερο θαυμασμό, αρνήθηκε να του απονείμει το πρώτο βραβείο για την κατασκευή του Μπάσου Κλαρινέτου, με τη δικαιολογία ότι ήταν πολύ νέος. Λέγεται πως έφτασε στη γαλλική πρωτεύουσα με 30 φράγκα στην τσέπη του, ποσό που ήταν σίγουρα ανεπαρκές για να στήσει το εργαστήριο κατασκευής μουσικών οργάνων που επιθυμούσε. Παρόλα αυτά , τα κατάφερε. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα , χάρη στην οικονομική στήριξη και συμπαράσταση σημαντικών φίλων του μουσικών όπως ο H. Berlioz, o G. Rossini, o G-J. Meyerbeer και ο Halevy, κατάφερε να ανοίξει το πρώτο του εργαστήριο στην οδό Saint – Georges του 9ου Διαμερίσματος του Παρισιού. Εκεί ο Sax επιδόθηκε στην κατασκευή καθιερωμένων οργάνων πολύ υψηλής ποιότητας, αλλά κυρίως πειραματίστηκε σε νέα δικά του μοντέλα .

Η ποικιλία των μοντέλων αυτών καταγράφηκε στα αρχεία ευρεσιτεχνιών της Γαλλίας τη δεκαετία που ακολούθησε και περιελάμβανε μεταξύ άλλων τις οικογένειες των οργάνων: Saxhorns (1845), Saxotrombas (1845), και Saxophones (1846).

Στις 21 Μαρτίου του 1846 ο Sax παρουσίασε σε επίσημη τελετή τη γνήσια πατέντα Σαξοφώνου, επιδεικνύοντας 8 διαφορετικά μοντέλα , από το Σοπρανίνο έως το Κοντραμπάσο και στις 22 Ιουνίου τού κατοχυρώθηκαν τα δικαιώματα της πατέντας για 15 χρόνια . Και καθώς ο Berlioz παρουσίαζε περίλαμπρα το Sax και τα νέα του μουσικά όργανα στους μουσικούς κύκλους του Παρισιού, ο Sax ήταν δυστυχώς αναγκασμένος να αντιμετωπίζει τις ασταμάτητες επιθέσεις που εξαπέλυε εναντίον του η Ένωση Κατασκευαστών Οργάνων. Θιγμένοι οι υπόλοιποι κατασκευαστές από την ιδιοφυΐα του νεαρού νεοφερμένου Βέλγου και αδιαφορώντας για τα επιτεύγματά του, έκαναν κάθε δυνατή προσπάθεια να εμποδίσουν το έργο του. Ο Sax υπήρξε αντικείμενο συκοφαντιών του Τύπου, ενώ οι καλύτεροι υπάλληλοί του τον εγκατέλειψαν, δελεασμένοι από τους υψηλότερους μισθούς που τους πρόσφεραν οι ανταγωνιστές του. Και ενώ μια μυστηριώδης πυρκαγιά κατέστρεφε μέρος του εργαστηρίου του, ο ίδιος δεχόταν σωματική επίθεση. Η διαμάχη αυτή πήρε μεγάλες διαστάσεις.

Αναγκάστηκε να εμπλακεί σε περίπλοκες και χρονοβόρες νομικές διαδικασίες προκειμένου να εξασφαλίσει την κυριότητα των ευρεσιτεχνιών του. Το 1852 κήρυξε πτώχευση και μόνο χάρη στις σημαντικές γνωριμίες του μπόρεσε να ξανανοίξει το εργαστήριό του. Έπειτα από έναν αγώνα δικαστικών αγωγών και εφέσεων που κράτησε οκτώ χρόνια , το 1854 το δικαστήριο επικύρωσε επιτέλους τις ευρεσιτεχνίες του. Αναγνώρισε επίσης πως υπέστη σοβαρό ηθικό και οικονομικό πλήγμα από την Ένωση Κατασκευαστών Οργάνων και καμία πλέον επίθεση κατά του έργου του δεν θα επιτρεπόταν. Με μια ομάδα δικηγόρων και δικαστικών κλητήρων, ο Sax πέρασε στην αντεπίθεση. Ξεκινώντας νέα σειρά νομικών διαδικασιών, πέτυχε το 1860 να εγκριθεί από το Δικαστήριο παράταση των δικαιωμάτων του για 5 ακόμα χρόνια , καθώς σύμφωνα με την απόφαση δεν είχε προλάβει να επωφεληθεί από τις ευρεσιτεχνίες του. Η υπόθεση αυτή ήταν μία από τις δύο μοναδικές υποθέσεις κατοχύρωσης δικαιωμάτων που κέρδισαν παράταση στην ιστορία της Γαλλίας το 19ο αιώνα.

Παρά τα μεγάλα προβλήματα του Sax, το σαξόφωνο κέρδισε από νωρίς μεγάλη αναγνώριση και δημοτικότητα . Καθιερώθηκε γρήγορα στις γαλλικές στρατιωτικές μπάντες και επίσης χρησιμοποιήθηκε από τα μέσα του 1850 στην μπάντα του αγγλικού πυροβολικού. Για την επίδειξη των νέων οργάνων ο Sax δημιούργησε μια μπάντα από εξαιρετικούς μουσικούς που έδιναν συναυλίες σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο συναυλιών , στο εργαστήριο της οδού Saint – Georges. Καθώς το Σαξόφωνο γινόταν όλο και πιο δημοφιλές όργανο, το Ωδείο του Παρισιού προσέλαβε τον Sax ως Καθηγητή Σαξοφώνου το 1857, ενώ ο ίδιος ίδρυσε έναν εκδοτικό οίκο μέσω του οποίου έκανε παραγγελίες έργων για Σαξόφωνο σε γνωστούς συνθέτες της εποχής.

Τα έργα αυτά προορίζονταν για τις συναυλίες που διοργάνωνε στο εργαστήριό του και για τους μαθητές του Ωδείου.

Τα πράγματα έδειχναν να πηγαίνουν καλά μέχρι που ξέσπασε ο φραγκο – πρωσικός πόλεμος το 1870 και το σκηνικό άλλαξε ξανά . Τα μαθήματα Σαξοφώνου στο Ωδείου του Παρισιού σταμάτησαν (η τάξη Σαξοφώνου επαναλειτούργησε μόλις το 1942, έπειτα από 72 χρόνια , με καθηγητή τον Marcel Mule) και η Σχολή της στρατιωτικής μπάντας έκλεισε προκαλώντας την παρακμή και στη συνέχεια την ολοκληρωτική εξαφάνιση του επαγγέλματος του σαξοφωνίστα . Το 1873 ο Sax κήρυξε για μια ακόμη φορά πτώχευση, το εργαστήριό του έκλεισε και τα όργανα που είχε στην αποθήκη πουλήθηκαν το 1877. Κάποια από αυτά έμειναν στο Ωδείο του Παρισιού και άλλα αγοράστηκαν από συλλέκτες . Ο Sax πέρασε στην αφάνεια και για το υπόλοιπο της ζωής του αναγκάστηκε να συντηρείται από τους δύο γιους του, οι οποίοι συνέχισαν τη δουλειά του πατέρα τους σε ένα μικρό εργαστήριο , έως το 1914. Ο Adolphe Sax πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου του 1894, σε ηλικία 80 ετών.

Η Χρήση του Σαξοφώνου
Με το πέρασμα στον 20ο αιώνα , η εξάπλωση και χρήση του Σαξοφώνου ταξίδεψε δυτικά , στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Σαξόφωνο έγινε το κατεξοχήν όργανο της τζαζ μουσικής . Συνδέθηκε με θρυλικούς τζαζίστες όπως οι Benny Carter (άλτο), John Coltrane (τενόρο), Coleman Hawkins (τενόρο) και Charlie Parker (άλτο), οι οποίοι εξερεύνησαν και ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό τις τεχνικές και εκφραστικές δυνατότητες των οργάνων της οικογένειας των Σαξοφώνων.

Ταυτόχρονα το Σαξόφωνο απέκτησε τη θέση του και στη Συμφωνική Ορχήστρα , με μια πληθώρα εξαιρετικών σαξοφωνιστών. Ήδη από την εποχή του Sax, συνθέτες όπως οι

G – J. Meyerbeer, G. Bizet, J. Massenet και Α. Thomas το χρησιμοποίησαν στα έργα τους . Στην ορχηστρική και θεατρική μουσική του 20ου αιώνα χρησιμοποιήθηκε από σπουδαίους συνθέτες, μεταξύ των οποίων οι: M. Ravel (Bolero και στην ενορχήστρωσή του για τη σουίτα του πιάνου του M . Moussorgsky Εικόνες από μια Έκθεση) V. Williams (Job, 6η Συμφωνία), S. Prokofiev (Ρωμαίος και Ιουλιέττα, Lieutenant kije, Alexander Nevsky), B. Britten (Billy Budd, Sinfonia Da Requiem, Our Hunting Fathers, Prince Of the Pagodas), D. Milhaud (Δημιουργία του Κόσμου) και A. Berg (Κοντσέρτο για βιολί, όπερα Lulu). Οι περισσότεροι από τους παραπάνω συνθέτες χρησιμοποίησαν στα έργα τους άλτο ή τενόρο Σαξόφωνο και περιστασιακά σοπράνο , ενώ ορισμένοι πιο σύγχρονοι όπως

ο K. Stockhausen και ο K. Penderecki, χρησιμοποίησαν το βαρύτονο.

Ορχήστρα σαξοφώνων
Συνδυάζοντας το αισθησιακό και πλούσιο ηχόχρωμα των σοπράνο, άλτο, τενόρο, και βαρύτονο Σαξοφώνων, το σχήμα του Κουαρτέτου Σαξοφώνων κατάφερε να γίνει ιδιαίτερα δημοφιλές και να προσελκύσει μεγάλο κοινό. Διαθέτοντας πολύ πλούσιο ρεπερτόριο, από την εποχή του Μπαρόκ έως την Τζαζ και τη Σύγχρονη Μουσική, δημιουργεί μια μοναδική μουσική εμπειρία που εξάπτει και γοητεύει τον ακροατή. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα δημιουργήθηκαν αναρίθμητα Κουαρτέτα Σαξοφώνων σε όλο τον κόσμο, που με το έργο τους τίμησαν την παράδοση του οργάνου και εξερεύνησαν τις δυνατότητες του.

Το ρεπερτόριο του σόλο Σαξοφώνου με κοντσέρτα για μικρές ή μεγάλες ορχήστρες έχει επίσης εμπλουτιστεί τελευταία με παραγγελίες νέων έργων, αν και νωρίτερα συνθέτες όπως οι

C. Debussy, J. Ibert και A. – K. Glazunov έγραψαν κοντσέρτα γι’ αυτό. Οι περισσότερες Μουσικές Ακαδημίες και Ωδεία στον κόσμο περιλαμβάνουν πλέον τάξεις Σαξοφώνου με μεγάλη ανταπόκριση των σπουδαστών. Η δημοτικότητα που θα κέρδιζε παγκοσμίως το Σαξόφωνο, κυρίως μέσα από τη διάδοση και εμπορευματοποίηση της Τζαζ , της Ποπ και της Σύγχρονης Μουσικής του 20ου αιώνα, είναι τόση, που σίγουρα ο Adolphe Sax δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί.

Μαρία Γούβαλη, Γ' Λυκείου (Πληροφορίες συγκεντρωμένες από τον καθηγητή σαξοφώνου, Θανάση Φυσέκη)