Περί αυτοσχεδιασμού

Ο αυτοσχεδιασμός σαν δημιουργία ή σαν τελική επεξεργασία της μορφής τη στιγμή της εκτέλεσης εκτείνεται από την άνετη εκ μέρους των εκτελεστών έως την επεξεργασία του υπάρχοντος έργου, καθώς και οτιδήποτε ανάμεσα στα δύο. Τα καθιερωμένα πρότυπα του αυτοσχεδιασμού της Δυτικής έντεχνης μουσικής, περιλαμβάνουν την προσθήκη της εφαρμογής ενός όχι ακριβώς καθορισμένου μέρους σε ένα δοσμένο μουσικό υλικό ή ακόμη και τη διακόσμηση ενός ή περισσότερων μερών, την προσθήκη μιας κατέντσας, ή τη δημιουργία ενός κομματιού κανονικής μορφής. Κάθε μουσική εκτέλεση εμπεριέχει στοιχεία αυτοσχεδιασμού αν και αυτά ποικίλουν ανάλογα με την ιστορική περίοδο και τον τόπο. Με κάποια έννοια επίσης κάθε αυτοσχεδιασμός στηρίζεται σε μια σειρά από μετατροπές και μεταποιήσεις του υπάρχοντος υλικού ή προτύπου και σε μια σειρά υπονοούμενων και άγραφων κανόνων.
Ένα από τα στοιχεία της υπόστασης του αυτοσχεδιασμού είναι η παροδικότητα και η εφήμερη και φευγαλέα ουσία του, γι’ αυτό και είναι ένα από τα λιγότερα επιδεκτικά αντικείμενα στην ιστορική έρευνα. Αν πάρουμε ότι αυτό παρουσιάζεται σαν φυσική συνέπεια, αυτό που αποτελεί πραγματικά παράδοξο φαινόμενο για τη σύγχρονη σκέψη είναι ότι ελάχιστο υλικό υπάρχει μέχρι τώρα για την ψυχολογία του αυτοσχεδιασμού μια και η σχετική μουσική πράξη έχει δημιουργήσει τόσο στην Ευρώπη και στην Αμερική όσο και στους άλλους μουσικούς πολιτισμούς, ισχυρά δικαιώματα ώστε να διεκδικεί μια σημαντική θέση στη μουσική εκπαίδευση πειραματικά είτε συστηματοποιημένα. Η θέση και η σημασία του αυτοσχεδιασμού λόγου χάριν της τζαζ αποτελεί την ιδιότητα κλειδί στην οποία οφείλει την παγκοσμιότητά της. Είναι αυτό που παρακινεί τον μεγάλο αριθμό μουσικών των πιο διαφορετικών προελεύσεων να παίζουν τζαζ.
Πώς έγινε να υπάρχει στην τζαζ ένα συνεχές ενδιαφέρον για την τέχνη του αυτοσχεδιασμού; Αρχικά αποτελούσε τη μοναδική δυνατότητα στη μουσική αυτή. Η λαϊκή έκφραση των μαύρων της Βόρειας Αμερικής συναντήθηκε με την Ευρωπαϊκή μουσική και τα όργανά της. Μεταδόθηκαν θέματα και μορφές από την παράδοση όπως γίνεται σε όλους τους μουσικούς πολιτισμούς και γρήγορα οι λεπτομέρειες και οι υλοποιήσεις, η απόδοση, η ερμηνεία αφέθησαν στον μουσικό και στον τραγουδιστή. Έξω από την Ευρώπη στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου στις Αραβικές και στις Ασιατικές χώρες η τέχνη του αυτοσχεδιασμού αποτελεί μια από τις θεμελιώδεις αρχές της μουσικής.
Η πρακτική και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται ποικίλουν ανάλογα με την κάθε παράδοση. Υπάρχουν πάντως σχετικά με τη Δύση κάποιες διαφορές στην αντίληψη περί του αυτοσχεδιασμού. Ένας μουσικός στην Ανατολή περνάει ένα μεγάλο μέρος της ζωής του απομνημονεύοντας και αφομοιώνοντας παραδοσιακά μοντέλα και τύπους πριν στοχεύσει σε δημιουργικές αυτοσχεδιαστικές στιγμές. Ο Αυτοσχεδιασμός μπορεί ακόμα να υποδηλώσει την αυθόρμητη υποχώρηση στη φυσική διάθεση και παρόρμηση, αλλά αυτή η διάθεση είναι αρχικά λόγια και συνήθως οδηγείται από σχήματα που υπογραμμίζουν την ανάγκη. Γενικά, η τέχνη του αυτοσχεδιασμού στην Ανατολή απαιτεί φαντασία μέσα στους περιορισμούς που θέτουν οι δομές μέσα στις οποίες υπάρχουν μουσικά στοιχεία που είναι υποχρεωτικά για τον μουσικό είτε προαιρετικά, ακόμα και απαγορευτικά.
Σε μεγάλο βαθμό ο επιδέξιος χειρισμός των προαιρετικών στοιχείων είναι αυτό που κάνει τον καλό μουσικό να ξεχωρίζει.

Γιάννης Μποτσιβάλης